આંદામાન અને નિકોબાર ટાપુઓ ભારતના પૂર્વ ભાગમાં આવેલું એક અનોખું દ્વીપસમૂહ છે, જે પોતાની કુદરતી સુંદરતા, સાંસ્કૃતિક વૈવિધ્યતા અને ઐતિહાસિક મહત્ત્વ માટે જાણીતું છે. વૈશ્વિક વેપાર માટે અગત્યના કેન્દ્ર રહ્યા છે, ખાસ કરીને મસાલાના વેપારમાં તેમનું વિશિષ્ટ સ્થાન રહ્યું છે. આજના સમયમાં, આંદામાન-નિકોબાર વહીવટીતંત્રે એક મહત્વાકાંક્ષી ‘સ્પાઈસ પ્રવાહ’ પ્રોજેક્ટ શરૂ કર્યો છે, જે માત્ર કૃષિ વિકાસ જ નહીં, પરંતુ આર્થિક સ્વાવલંબન, સાંસ્કૃતિક વારસાની પુનઃસ્થાપના અને વૈશ્વિક બજારમાં સ્થાન મેળવવા માટેનું એક વિશાળ પગલું છે.
આ પ્રોજેક્ટનો મુખ્ય હેતુ મસાલા માર્ગને પુનર્જીવિત કરવાનો છે, જે પ્રાચીન સમયમાં ભારતને એશિયા, મધ્ય પૂર્વ અને યુરોપ સાથે વેપાર દ્વારા જોડતો હતો. આજના સમયમાં આ પ્રયત્નનો અર્થ એ છે કે સ્થાનિક ખેડૂતોને વધુ તક મળી શકે, આયાત પરની નિર્ભરતા ઘટે અને ભારતીય મસાલાઓને આંતરરાષ્ટ્રીય સ્તરે વધુ ઓળખ મળે.
આંદામાન નિકોબાર મસાલા માર્ગ
મસાલા વેપારનો ઇતિહાસ
ભારતને “વિશ્વનો મસાલાનો ભંડાર” કહેવાય છે, કારણ કે અહીં પ્રાચીન કાળથી તજ, મરી, લવિંગ, જાયફળ, હળદર અને અન્ય મસાલાનો વિશાળ પ્રમાણમાં ઉત્પાદન થતું આવ્યું છે. મસાલાઓ માત્ર ખોરાકને સ્વાદિષ્ટ બનાવવાના સાધન નહોતા, પરંતુ ઔષધીય ગુણધર્મો, ધાર્મિક વિધિઓ અને વૈભવના પ્રતિક રૂપે પણ મહત્વ ધરાવતા હતા.
ચોલ સામ્રાજ્યના સમયથી દક્ષિણ ભારત અને આંદામાન-નિકોબાર ટાપુઓ મસાલા માર્ગ સાથે જોડાયેલા હતા. ચોલ સમ્રાટોએ સમુદ્રી વેપારમાં પ્રભુત્વ સ્થાપિત કર્યું હતું અને તેમની નૌકાદળે મસાલાઓને દૂરના પ્રદેશો સુધી પહોંચાડ્યા હતા. અરબ વેપારીઓ, પોર્ટુગીઝ, ડચ અને બ્રિટિશોએ પણ આ વિસ્તારના મસાલા વેપારમાં રસ દાખવ્યો હતો.
આંદામાન-નિકોબારનું યોગદાન
જ્યારે મુખ્યત્વે કેરળ, કર્ણાટક અને તમિલનાડુને મસાલા ઉત્પાદક કેન્દ્રો તરીકે ઓળખવામાં આવે છે, ત્યારે આંદામાન-નિકોબાર ટાપુઓ પણ મસાલાના વેપારમાં પાછળ રહ્યા નથી. અહીંની ભૌગોલિક પરિસ્થિતિ – સમૃદ્ધ વરસાદ, ભેજભર્યું હવામાન અને જૈવવૈવિધ્ય – મસાલા ઉત્પાદનમાં અનુકૂળ રહી છે. અગાઉના સમયમાં તજ અને મરીનો સ્થાનિક સ્તરે ઉત્પાદન થતો હતો, પરંતુ તે મુખ્યત્વે સ્થાનિક જરૂરિયાત માટે પૂરતું હતું.
સ્પાઈસ પ્રવાહ પ્રોજેક્ટ
પ્રોજેક્ટની જાહેરાત
આંદામાન-નિકોબારના મુખ્ય સચિવ ચંદ્ર ભૂષણ કુમારે તાજેતરમાં જાહેર કર્યું કે વહીવટીતંત્રે “સ્પાઈસ પ્રવાહ” નામના આ મહત્વપૂર્ણ પ્રોજેક્ટની શરૂઆત કરી છે. તેમણે કહ્યું કે મસાલા આપણી સંસ્કૃતિ અને ખાધ પરંપરાઓ સાથે ઊંડો સંબંધ ધરાવે છે અને હવે સમય આવી ગયો છે કે આ વારસાને આધુનિક કૃષિ પદ્ધતિઓ સાથે પુનર્જીવિત કરવામાં આવે.
સ્પાઈસ પ્રવાહ લક્ષ્યો
- સ્થાનિક મસાલા ઉત્પાદન વધારવું
- આયાત પરની નિર્ભરતા ઘટાડવી.
- સ્થાનિક માંગ પૂરી કરવી.
- ખેડૂતોને પ્રોત્સાહન આપવું
- નવી રોજગારી તકો ઊભી કરવી.
- આંતરપાક પદ્ધતિઓ દ્વારા આવક વધારવી.
- વૈશ્વિક બજારમાં સ્થાન મેળવવું
- બ્રાન્ડિંગ અને GI ટેગિંગ દ્વારા ઓળખ વધારવી.
- આંતરરાષ્ટ્રીય નિકાસ માટે માર્ગ મોકળો કરવો.
મસાલા ખેતી માટે પર્યાવરણ
આંદામાન-નિકોબાર ટાપુઓ મસાલા ખેતી માટે કુદરતી રીતે ખૂબ જ અનુકૂળ છે.
- વાર્ષિક સરેરાશ વરસાદ: 3,400 મીમી
- લાંબો વરસાદી મોસમ: 180 દિવસ સુધી
- તાપમાન: સરેરાશ 23°C થી 30°C સુધી
- માટી: જૈવિક તત્વોથી ભરપૂર અને સારા પાણી શોષણવાળી
આ પરિસ્થિતિઓ તજ, લવિંગ, કાળા મરી અને જાયફળ જેવા મસાલાઓના મોટા પાયે ઉત્પાદન માટે યોગ્ય છે.
સ્પાઈસ પ્રવાહ પ્રોજેક્ટ યોજના
મસાલા વાવેતર લક્ષ્યાંક
- તજ (Cinnamon): 70,000 છોડ
- કાળો મરી (Black Pepper): 50,000 છોડ
- જાયફળ (Nutmeg): 1,000 છોડ
બધા છોડ સરકારી નર્સરીઓમાં તૈયાર કરવામાં આવશે જેથી ગુણવત્તા અને એકરૂપતા જળવાય.
આંતરપાક પદ્ધતિ
નાળિયેરના ખેતરોમાં ખાલી જગ્યાઓનો ઉપયોગ કરીને મસાલાનું વાવેતર કરાશે. આ પદ્ધતિ ખેડૂતોને વધારાની આવક આપશે અને જમીનનો યોગ્ય ઉપયોગ થશે.
સ્પાઈસ પ્રવાહ પ્રોજેક્ટ સહયોગ
સ્પાઈસ પ્રવાહ પ્રોજેક્ટ ને અનેક વૈજ્ઞાનિક અને સંશોધન સંસ્થાઓનું સહયોગ મળી રહ્યું છે:
- CIARI (Central Island Agricultural Research Institute): તકનીકી માર્ગદર્શન
- Botanical Survey of India: જૈવવૈવિધ્ય અભ્યાસ
- IISR, કોઝિકોડ: પાંચ દિવસની વિશેષ તાલીમ અને સંશોધન સહયોગ
આ સહયોગ દ્વારા પ્રોજેક્ટમાં આધુનિક કૃષિ પદ્ધતિઓ, રોગપ્રતિકારક જાતો અને પ્રક્રિયા તકનીકોનો સમાવેશ કરવામાં આવશે.
મસાલા સંગ્રહ કેન્દ્રો
પ્રોજેક્ટ અંતર્ગત 8 કૃષિ ઝોનમાં મસાલા સંગ્રહ કેન્દ્રો સ્થાપવામાં આવશે. આ કેન્દ્રો ખેડૂતોને નીચેની સુવિધાઓ આપશે:
- મસાલાનું પ્રોસેસિંગ (સુકવવું, પીસવું, પેકિંગ)
- મૂલ્યવર્ધન (પાઉડર, તેલ, એક્સ્ટ્રેક્ટ)
- બજારમાં સીધી પહોંચ
આથી ખેડૂતોને માત્ર કાચા મસાલા વેચવાના બદલે પ્રોસેસ્ડ પ્રોડક્ટ્સ દ્વારા વધારે નફો મળશે.
બ્રાન્ડિંગ અને GI ટેગિંગ
આંતરરાષ્ટ્રીય બજારમાં ઓળખ
ભારતીય મસાલાઓની વૈશ્વિક સ્તરે ભારે માંગ છે. પરંતુ વૈશ્વિક બજારમાં ટકી રહેવા માટે બ્રાન્ડિંગ અને GI (Geographical Indication) ટેગિંગ જરૂરી છે.
- આંદામાનમાં ઉગાડેલા મસાલાઓને “Andaman Spices” બ્રાન્ડ હેઠળ વેચવા યોજના છે.
- GI ટેગિંગથી તેમની અનોખી ઓળખ સુરક્ષિત રહેશે.
- નિકાસમાં વિશ્વસનીયતા વધશે.
સ્પાઈસ પ્રવાહ પ્રોજેક્ટ ફાયદા
આવકમાં વધારો
- નાળિયેરના ખેતરોમાં આંતરપાકથી જમીનનો સંપૂર્ણ ઉપયોગ.
- મસાલાઓનું ઊંચું બજાર મૂલ્ય.
- પ્રોસેસિંગ અને બ્રાન્ડિંગથી વધારાનો નફો.
નવી રોજગારી તકો
- નર્સરીઓ, પ્રોસેસિંગ સેન્ટરો અને સંગ્રહ કેન્દ્રોમાં રોજગારી.
- યુવાનોને તાલીમ અને રોજગાર તકો.
આયાત પર નિર્ભરતા ઘટાડો
- હાલ જે મસાલાઓ અન્ય રાજ્યો કે દેશોથી લાવવામાં આવે છે, તે સ્થાનિક સ્તરે ઉપલબ્ધ થશે.
સ્પાઈસ પ્રવાહ પ્રોજેક્ટ મહત્ત્વ
સ્પાઈસ પ્રવાહ પ્રોજેક્ટ માત્ર આંદામાન-નિકોબાર જ નહીં, પરંતુ સમગ્ર ભારત માટે મહત્વપૂર્ણ છે.
- સ્થાનિક અર્થતંત્ર મજબૂત: ખેડૂતો અને ઉદ્યોગો માટે નવા રસ્તા ખુલશે.
- રાષ્ટ્રીય પુરવઠા શૃંખલા: વધારાનો ઉત્પાદન ભારતના અન્ય રાજ્યોમાં મોકલી શકાય.
- નિકાસ ક્ષમતા: આંતરરાષ્ટ્રીય બજારમાં ભારતનો હિસ્સો વધશે.
આંદામાન-નિકોબાર ખેતી સંરક્ષણ
આંદામાન-નિકોબાર ટાપુઓ પર્યાવરણ માટે અત્યંત સંવેદનશીલ છે. પ્રોજેક્ટમાં પર્યાવરણનું સંતુલન જળવાઈ રહે તેની ખાસ કાળજી લેવામાં આવી છે.
- સજીવ ખેતીને પ્રોત્સાહન: રસાયણોના ઉપયોગને ઓછું કરવું.
- જૈવવૈવિધ્યનું સંરક્ષણ: સ્થાનિક છોડોની સાથે સહઅસ્તિત્વ.
- માટી અને પાણી સંરક્ષણ: વૈજ્ઞાનિક પદ્ધતિઓનો ઉપયોગ.
આંદામાન-નિકોબાર વિકાસ યોજના
મુખ્ય સચિવ ચંદ્ર ભૂષણ કુમારના જણાવ્યા પ્રમાણે, આગામી ચાર વર્ષમાં પૂરતું મસાલા ઉત્પાદન થવાની અપેક્ષા છે.
- પ્રથમ તબક્કો (2025-26): નર્સરી વિકાસ, વાવેતર, ખેડૂતોને તાલીમ.
- બીજો તબક્કો (2026-27): સંગ્રહ કેન્દ્રો શરૂ, પ્રોસેસિંગ યુનિટ.
- ત્રીજો તબક્કો (2027-28): બ્રાન્ડિંગ, GI ટેગિંગ, આંતરિક બજારમાં પુરવઠો.
- ચોથો તબક્કો (2028-29): નિકાસ માટે તૈયારી અને વૈશ્વિક બજારમાં પ્રવેશ.
સ્પાઈસ પ્રવાહ પ્રોજેક્ટ માત્ર એક કૃષિ યોજના નથી, પરંતુ તે આંદામાન-નિકોબાર ટાપુઓના ઇતિહાસ, સંસ્કૃતિ અને આર્થિક વિકાસને જોડતો એક ક્રાંતિકારી પ્રયાસ છે. પ્રાચીન મસાલા માર્ગને પુનર્જીવિત કરીને, આ ટાપુઓ ફરીથી વૈશ્વિક સ્તરે ઓળખ મેળવી શકે છે.
આ પ્રોજેક્ટ ખેડૂતો માટે નવી તકો લાવશે, રાષ્ટ્રીય પુરવઠા વધારશે અને આંતરરાષ્ટ્રીય બજારમાં ભારતનું સ્થાન મજબૂત બનાવશે.
ગુજરાતી કૃષિ સમાચાર અને સરકારી કૃષિ સમાચાર ના લાંબા અનુભવ સાથે ખેતીવાડી ન્યુઝ માહિતી પુરી પાડે છે.