એક સમયે ફ્રેન્ચ ફ્રાઈસ જેવી વસ્તુઓ માટે વિદેશી આયાત પર નિર્ભર રહેલું ભારત આજે તે જ ઉત્પાદન માટે વૈશ્વિક નિકાસકાર બની ચૂક્યું છે. ખાસ કરીને ગુજરાતની ભૂમિકા આ પરિવર્તનમાં અગ્રેસર રહી છે. ભારત હવે ફ્રેન્ચ ફ્રાઈસ, વેફર અને અન્ય પ્રોસેસ્ડ બટાકાના ઉત્પાદનોના નિર્માણ અને નિકાસમાં નોંધપાત્ર યોગદાન આપી રહ્યો છે.

ભારતમાં બટાકા ઉત્પાદન

2004-05માં ભારતમાં ફક્ત 1 લાખ ટનથી ઓછું પ્રોસેસ્ડ બટાકાનું ઉત્પાદન થતું હતું, અને તેનું વાવેતર માત્ર 4,000 હેક્ટર વિસ્તારમાં હતું. એ સમયે દેશના કૃષિ ક્ષેત્રમાં પ્રોસેસ્ડ-ગ્રેડ બટાકાની અવગણના કરવામાં આવતી હતી. પરંતુ છેલ્લા બે દાયકામાં, ખેડૂતો, રાજકીય નેતૃત્વ અને ઔદ્યોગિક મદદરૂપ નીતિઓના પરિણામે આ ક્ષેત્રે ક્રાંતિ આવી છે.

2024-25 સુધીમાં, દેશભરમાં પ્રોસેસ્ડ બટાકાનું ઉત્પાદન લગભગ 11.5 લાખ ટન સુધી પહોંચી ગયું છે, અને તેનું વાવેતર વિસ્તાર 37,000 હેક્ટર સુધી વધ્યું છે. તેનાં અર્થતંત્ર માટેના પરિણામો તેમજ નિકાસમાં ઊછાળો ખૂબ જ નોંધપાત્ર છે.

બટાકા ઉત્પાદનમાં ગુજરાતનો ફાળો

ગુજરાતે પ્રોસેસ્ડ બટાકાના ક્ષેત્રમાં દેશનું નેતૃત્વ હસ્તગત કર્યું છે. રાજ્ય ફક્ત ઉંચા ગુણવત્તાવાળા બટાકાની ખેતી જ નથી કરતા, પરંતુ તેઓને મૂલ્યવર્ધિત રૂપ આપીને રાષ્ટ્રીય અને આંતરરાષ્ટ્રીય સ્તરે વેચાણ પણ કરે છે. રાજ્યના ખેડૂતોને આ માટે રાજ્ય સરકાર, કૃષિ વિભાગ તથા ગુજરાત કૃષિ ઉદ્યોગ નિગમ (GUJCOT) તરફથી ટેક્નિકલ માર્ગદર્શન અને લોજિસ્ટિક સપોર્ટ મળે છે.

ગુજરાતે 2024-25માં કુલ 48.59 લાખ ટન બટાકાનું ઉત્પાદન કર્યું હતું. તેમાંથી 25% થી વધુ હિસ્સો પ્રોસેસિંગ માટે વપરાયો હતો. બાકીના બટાકા મુખ્યત્વે કુફરી કે કાંદા-બટાકાની ભાજી જેવી ઘરમાં વપરાતી ચીજવસ્તુઓ માટે વપરાય છે.

ચિપ્સ અને ફ્રાઈસ માટે બટાકાની જાતો

ગુજરાતમાં પ્રોસેસ્ડ-ગ્રેડ બટાકાની કેટલીક ખાસ જાતિઓનું વાવેતર થાય છે, જેમાં લેડી રોસેટા, કુફરી ચિપ્સોના અને સાંતાના જેવી જાતિઓનો સમાવેશ થાય છે. આ બટાકામાં ઓછી ખાંડ અને વધુ સૂકા પદાર્થ હોય છે, જેના કારણે તે તળતાં પીઠાંચી અથવા ભૂરી ન થતાં અને વધુ ક્રિસ્પી બને છે.

આ બટાકાનો ઉપયોગ ક્વિક સર્વિસ રેસ્ટોરન્ટ (QSRs), ફ્રોઝન ફૂડ કંપનીઓ અને નિકાસકારો દ્વારા થાય છે. મધ્ય પૂર્વ જેવા દેશો મુખ્ય નિકાસબજાર બની રહ્યાં છે.

પ્રોસેસિંગ માટે બટાકાનો ઉપયોગ

ગુજરાતના બટાકામાંથી:

• 60% હિસ્સો વેફર (ચિપ્સ) માટે
• 40% હિસ્સો ફ્રેન્ચ ફ્રાઈસ માટે વપરાય છે.

આ વિભાજન એ દર્શાવે છે કે રાજ્યમાં માત્ર ખાધ્ય ઉત્પાદનમાં નહીં પરંતુ ફૂડ પ્રોસેસિંગ ઉદ્યોગમાં પણ સક્રિય વિકાસ થઈ રહ્યો છે.

ગુજરાતના બટાકા ઉત્પાદક જિલ્લાઓ

ગુજરાતના ઉત્તર ભાગમાં આવેલા ત્રણ મોટા જિલ્લા—બનાસકાંઠા, સાબરકાંઠા અને અરવલ્લી—પ્રોસેસ્ડ-ગ્રેડ બટાકાના ઉત્પાદન માટે જાણીતાં છે.

1. બનાસકાંઠામાં બટાકા ઉત્પાદન

2024-25માં બનાસકાંઠામાં બટાકાનું કુલ 18.70 લાખ ટન ઉત્પાદન થયું, જે રાજ્યમાં સૌથી વધુ હતું.

• વાવેતર વિસ્તાર: 61,016 હેક્ટર
• પ્રતિ હેક્ટર ઉત્પાદકતા: 30.65 ટન

2002-03થી શરૂઆત કરીને બનાસકાંઠા દરેક વર્ષે સતત વૃદ્ધિ કરી રહ્યો છે. વર્ષે વર્ષે એનો વાવેતર વિસ્તાર અને ઉત્પાદકતા બંનેમાં વધારો જોવા મળ્યો છે.

2. સાબરકાંઠામાં બટાકા ઉત્પાદન

• કુલ ઉત્પાદન: 12.97 લાખ ટન
• વાવેતર વિસ્તાર: 37,999 હેક્ટર
• ઉત્પાદકતા: 34.13 ટન/હેક્ટર

સાબરકાંઠાની જમીન વધુ ફળદ્રુપ છે અને ખેડૂતો નવી ટેક્નોલોજી અપનાવવા આતુર હોવાથી અહીં ઉચ્ચ ઉત્પાદકતા પ્રાપ્ત થઈ છે.

3. અરવલ્લીમાં બટાકા ઉત્પાદન

હાલમાં જ બટાકા ખેતી શરૂ કરી હોવા છતાં અરવલ્લીનો પ્રગતિશીલ વિકાસ જોવા મળ્યો છે.

• કુલ ઉત્પાદન: 6.99 લાખ ટન
• વાવેતર વિસ્તાર: 20,515 હેક્ટર
• ઉત્પાદકતા: 34.05 ટન/હેક્ટર

અહીંની જમીન અને વાતાવરણ પણ ચિપ્સ-ગ્રેડ અને ફ્રેન્ચ ફ્રાઈ-ગ્રેડ બટાકા માટે અનુકૂળ છે.

બટાકા માટે કોલ્ડ સ્ટોરેજ અને સપ્લાય

બનાસકાંઠા, સાબરકાંઠા અને અરવલ્લી જિલ્લાઓમાં અદ્યતન કોલ્ડ સ્ટોરેજ સુવિધાઓ વિકસાવવામાં આવી છે. આ સુવિધાઓ બટાકાનું ઉત્પાદન કર્યા બાદ તેને યોગ્ય રીતે સ્ટોર કરવા, લાંબા સમય સુધી ટકાવી રાખવા અને દેશ-વિદેશની બજારોમાં મોકલવા માટે ખૂબ જરૂરી છે.

આ કોલ્ડ સ્ટોરેજ સેન્ટર્સ કૃષિ લોજિસ્ટિક ચેઇનની રીઢ બની રહ્યાં છે. તે ખેડૂતોના માર્જિનને પણ વધારવામાં મદદ કરે છે અને માર્કેટની મંદી દરમિયાન નાણાકીય નુકસાનને ટાળી શકે છે.

ગુજરાતના બટાકાની નિકાસ

ગુજરાતના બટાકાનો નિકાસ હવે માત્ર ભારતની અંદર ફૂડ પ્રોસેસિંગ યુનિટ્સ સુધી મર્યાદિત નથી.

મધ્ય પૂર્વ, ખાસ કરીને યુએઈ, સાઉદી અરેબિયા, ઓમાન અને કતાર જેવા દેશોમાં ફ્રેન્ચ ફ્રાઈસ અને પ્રોસેસ્ડ બટાકાની માંગ ઊંચી છે. ગુજરાતના ઉત્પાદકો હવે એ બજાર તરફ નજર ગાળીને નિકાસ માટે લાયસન્સ અને પ્રમાણપત્ર મેળવવાના પ્રયત્નો કરી રહ્યા છે.

બટાકા ઉત્પાદનમાં સરકારની નીતિ

મુલ્યવર્ધિત કૃષિ ઉત્પાદનો તરફ કેન્દ્ર સરકારનો અભિગમ સુસંગત અને દ્રષ્ટિપૂર્વક રહ્યો છે. પ્રધાનમંત્રી નરેન્દ્ર મોદીએ હંમેશાં મૂલ્યવર્ધિત ઉત્પાદનો પર ભાર મૂક્યો છે.

ગુજરાતના મુખ્યમંત્રી શ્રી ભૂપેન્દ્ર પટેલના નેતૃત્વ હેઠળ રાજ્ય સરકારે પણ કૃષિ ક્ષેત્રમાં નવી પહેલો કરી છે જેમ કે:

• ખેડૂત ઉત્પાદક સંગઠનો (FPOs)ની રચના
• કૃષિ મશીનોની સબસિડી
• કૃષિ ટેકનોલોજી ટ્રેનિંગ
• નિકાસ માટે લોજિસ્ટિક ટેકો

આ દિશામાં ગુજરાત કૃષિ ઉદ્યોગ નિગમ (GUJCOT) દ્વારા ટેકનિકલ સહાય, બજાર જોડાણ અને તાલીમ આપવામાં આવી રહી છે.

આત્મનિર્ભર ભારત તરફ એક પગલું

ફ્રેન્ચ ફ્રાઈસ, ચિપ્સ અને ફ્રોઝન ફૂડની આયાત પરની નિર્ભરતા હવે ગુજરાત જેવા રાજ્યના વિકાસને કારણે ઘટી રહી છે. રાજ્ય ફક્ત પોતાની જરૂરિયાત પૂરી કરતા નથી, પરંતુ દેશને નિકાસ દ્વારા વિદેશી ચલણની આવક પણ કરાવી રહ્યો છે.

ભારતનું કૃષિ ક્ષેત્ર હવે માત્ર પરંપરાગત પાકો સુધી મર્યાદિત નથી. આજે તે મૂલ્યવર્ધિત પાકોની કૃષિ, આધુનિક ખેતી પદ્ધતિઓ અને આંતરરાષ્ટ્રીય બજારો માટે ગુણવત્તાવાળા ઉત્પાદન તરફ આગળ વધી રહ્યું છે. ગુજરાતનો પ્રોસેસ્ડ બટાકો ઉદ્યોગ એનો જીવંત ઉદાહરણ છે.

આ વિકાસ માત્ર ખેડૂતોની આવક વધારતો નથી, પરંતુ “મેક ઈન ઈન્ડિયા” અને “આત્મનિર્ભર ભારત” જેવા અભિયાનને જમીનસ્તર પર સફળ બનાવે છે.