ભારતને હિંગની ખેતીમાં સિદ્ધિ, હિમાચલ પ્રદેશના ખેડૂતને હિંગની ખેતીમાં સફળતા મળી

ભારતના હિમાચલ પ્રદેશના એક પ્રગતિશીલ ખેડૂત તોગ ચંદ ઠાકુરે દેશમાં સફળ હિંગની ખેતી કરી છે અને દેશના ઇતિહાસમાં એક મહત્વપૂર્ણ પાનું ઉમેર્યું છે.

ભારતીય રસોડાની વાત કરીએ તો તેમાં એક ખાસ અને અનિવાર્ય ઘટક છે – હિંગ. દાળમાંથી લઈને કઢી સુધી અને ઘણી વાનગીઓમાં મસાલાની શુરૂઆત હિંગથી થાય છે. તેની સુગંધ માત્ર સ્વાદ વધારતી નથી, પરંતુ આયુર્વેદિક દ્રષ્ટિએ પાચનક્રિયા માટે પણ હિંગ ખુબ ઉપયોગી છે. અત્યાર સુધી હિંગનું મોટાપાયે ઉત્પાદન ભારતમાં થતું ન હતું, અને તેનો મોટાભાગનો હિસ્સો અફઘાનિસ્તાન તથા ઈરાનથી આયાત કરવામાં આવતો હતો. પરંતુ હવે આ પરિસ્થિતિ બદલાઈ રહી છે.

હિંગની આયાત પર ભારતની નિર્ભરતા

દર વર્ષે ભારતને હિંગ જેવી જરૂરી ચીજ માટે વિદેશ પર આધાર રાખવો પડતો હતો. હિંગના આયાત પર દેશ કરોડો રૂપિયાનો ખર્ચ કરે છે. ભારત, વિશ્વના સૌથી મોટા હિંગ ઉપભોક્તાઓમાંથી એક છે, છતાંય તેનો ઉત્પાદન ભારતમાં અત્યાર સુધી શૂન્ય હતું. આ ચિંતાજનક સ્થિતિને ધ્યાને રાખી વૈજ્ઞાનિકો અને ખેતીવિભાગે હિંગના સ્થાનિક ઉત્પાદન માટે પ્રયાસો શરૂ કર્યા.

હિંગની ખેતી માટે સમૃદ્ધ ધરતી

હિમાચલ પ્રદેશના લાહૌલ-સ્પિતિ જિલ્લાના સાલગ્રાન ગામમાં રહેતા તોગ ચંદ ઠાકુરે 2019 થી હિંગની ખેતી શરૂ કરી હતી. તે સમયના CSIR-IHBT પાલમપુરના વૈજ્ઞાનિકોએ હિમાલયના ઠંડા અને સૂકા વાતાવરણમાં હિંગ માટે યોગ્ય પરિસ્થિતિઓ હોવાની નિશાની આપી હતી. તેમના આ સંકેતને આધાર બનાવીને તોગ ચંદ ઠાકુરે આ શક્યતાને હકીકત બનાવવાનો પ્રયાસ શરૂ કર્યો.

હિંગની ખેતી માટે પ્રથમ પગથિયું

CSIR-IHBT (Council of Scientific and Industrial Research – Institute of Himalayan Bioresource Technology) દ્વારા વિજ્ઞાનિકોનું એક ટોળું લાહૌલ ખીણ પહોંચ્યું. તેમણે સ્થાનિક ખેડૂતોને ટ્રેનિંગ આપી અને હિંગના બીજ વિનામૂલ્યે વિતરણ કર્યા. ઘણા ખેડૂતોએ તો આ વિચિત્ર ખેતી તરફ થોડું પડકારરૂપ નજરથી જોયું. હિંગની ખેતીની વિધિઓ વિશે જાણકારી ન હોવા છતાં, તોગ ચંદ ઠાકુરે આ ઉપક્રમમાં ભાગ લીધો.

તેમણે પોતાના ખેતરનું નિરીક્ષણ કરીને યોગ્ય જમીન અને વાતાવરણ પસંદ કર્યું. ચોંટીલી ઠંડી, ઓછું પાણીઅવકાશ અને ઓર્ગેનિક પદ્ધતિથી ખેતીનું આયોજન કર્યું. ચાર વર્ષ સુધી, તેમણે આ ખેતીને પોતાના બાળકની જેમ ઉછેર્યું. ઠંડામાં છોડને બચાવ્યા, યોગ્ય સમયે ખાતર આપ્યું અને સતત દેખરેખ રાખી.

ભારતને હિંગની ખેતીમાં સફળતા

2019 થી શરૂ થયેલી આ યાત્રામાં ઘણા ખેડૂતોએ મઘમઘાતા સપના જોઈને પણ નિષ્ફળતા અનુભવવી પડી. પરંતુ તોગ ચંદ ઠાકુરે હિંમત ન હારી. તેઓ સતત તેમના ખેતરમાં હિંગના છોડની દેખરેખ રાખતા રહ્યા. કડકડતી ઠંડીમાં પણ તેઓ એક શ્રદ્ધાળુ ખેડૂત તરીકે પોતાનું કામ કરતા રહ્યા.

અને આખરે, વર્ષ 2024ના જૂન મહિનામાં તેમની મહેનતનું ફળ મળ્યું. પહેલી વાર તેમના ખેતરમાં હિંગના બીજ ઉગી નીકળ્યા. તેમણે જે હિંગના છોડ ઉગાડ્યા હતા, તેમાંથી બીજ પણ મળ્યા, જે હિંગની ખેતી માટે સૌથી મહત્વપૂર્ણ તબક્કો છે.

હિંગના બીજ તૈયાર કરનાર ખેડૂત

તોગ ચંદ ઠાકુરે માત્ર હિંગની ખેતી કરી નહીં, પરંતુ તેનું બીજ પણ તૈયાર કર્યું. આ તેમને ભારતના સૌપ્રથમ ખેડૂત બનાવે છે જેમણે હિંગના બીજનું સ્થાનિક સ્તરે ઉત્પાદન કર્યું છે. આ એક મોટી સફળતા છે કારણ કે હિંગના બીજ સામાન્ય રીતે બહારના દેશોમાંથી આયાત કરવામાં આવતા હતા.

તેમની સફળતા બાદ CSIR-IHBT પાલમપુરના વૈજ્ઞાનિકોએ તેમને ખૂબ અભિનંદન પાઠવ્યા. આ સંસ્થા હવે તોગ ચંદ ઠાકુર સાથે મળીને વધુ ખેડૂતો સુધી આ યોજના પહોચાડવા પ્રયાસ કરી રહી છે.

તોગ ચંદ ઠાકુરનું દૃષ્ટિકોણ

હિંગની ખેતીના ખેડૂત તોગ ચંદ ઠાકુર કહે છે:

“હું હિંગના છોડને મારા બાળકો જેવો સમજતો હતો. તેઓની એક એક પાંખ ઉપર મારી નજર હતી. હું ખરા અર્થમાં ખેડૂત છું અને કુદરત સાથે સંવાદ રાખીને ખેતી કરવી મને ગમે છે. હિંગની સફળતા મારી ચોથી તનમનથી કરેલી મહેનતનું પરિણામ છે.”

તેમણે કહ્યું કે તેઓ આવતા વર્ષે લગભગ 20 જેટલા અન્ય સ્થાનિક ખેડૂતોને હિંગની ખેતી શીખવશે, જેથી આ નવો પાક અન્ય લોકો માટે પણ આવકનું સાધન બની શકે.

હિંગની ખેતી એક નફાકારક વિકલ્પ

કૃષિ નિષ્ણાતોના જણાવ્યા પ્રમાણે, હિમાચલ પ્રદેશમાં હિંગની ખેતી ખેડૂતો માટે નવો યૂગ લાવી શકે છે. સફરજન જેવી પરંપરાગત ખેતી કરતા પણ હિંગ વધુ નફાકારક સાબિત થઈ શકે છે.

હિંગનું બજારમૂલ્ય પણ ઘણા ઉત્પાદનોથી ઊંચું છે. હાલ, હિંગના ભાવ રૂ. 10,000 પ્રતિ કિલોગ્રામ જેટલા છે, જે ખુબ મોટો માટેઅર્થિક લાભ આપી શકે છે.

અફઘાન કરતાં ભારતીય હિંગ તીવ્ર

હિમાચલના પર્વતીય પ્રદેશમાં ઉગાડવામાં આવેલી હિંગની સુગંધ વિષે કહેવાય છે કે તેનું અરોમેટિક ઘટક વધુ તીવ્ર છે અને તેને લીધે ખાદ્યપદાર્થોમાં વધુ સ્વાદ આવે છે. અફઘાની હિંગની જેમ તેને પણ સૂકવવાની પ્રક્રિયા પછી બજાર માટે તૈયાર કરવામાં આવે છે.

દેશના ખેડૂતો લઇ શકે છે પ્રેરણા

તોગ ચંદ ઠાકુરની આ સફળતા દેશના અન્ય પર્વતીય અને સુકાં પ્રદેશોમાં રહેતા ખેડૂતો માટે મોટું પ્રેરણાસ્ત્રોત બની શકે છે. ખાસ કરીને તે ખેડૂતોએ, જે પરંપરાગત પાકમાંથી વધુ નફો કમાવામાં અસમર્થ છે, તેઓ માટે હિંગની ખેતી એક ઉત્તમ વિકલ્પ બની શકે છે.

તોગ ચંદ ઠાકુરના આ પ્રયત્નો દર્શાવે છે કે જો ખેડૂત વૈજ્ઞાનિક સહાય સાથે નવી રીતો અપનાવે અને સમર્પણથી કામ કરે, તો કૃષિ ક્ષેત્રમાં પણ નવો ઇતિહાસ લખાઈ શકે છે. હિંગ જેવી વિદેશી આધીન પાકને સ્વદેશી બનાવવાનો આ પહેલો પગથિયો છે.

હવે હિંગના સુગંધભર્યા દિવસો માટે દેશ વિદેશ પર આધારિત ન રહેવો પડે, કારણ કે તોગ ચંદ ઠાકુર જેવા ખેડૂતોએ “મેક ઇન ઇન્ડિયા”નું ખરું સ્વરૂપ ખેતરમાં ઉતાર્યું છે.