કાશ્મીરનાં દ્રશ્યોએ વિશ્વભરમાં એક આગવી છાપ છોડી છે. તાજા ઝરણાં, ઢાંકી ગયેલા પર્વતો અને કાશ્મીરી કેસર ના રંગીન ખેતરો. પરંતુ આ સૌંદર્યમાં એક એવું ખેતર છે જે ઐતિહાસિક, આર્થિક અને સાંસ્કૃતિક રીતે અત્યંત મહત્વપૂર્ણ છે: કાશ્મીરી કેસર. એક સમય હતો જ્યારે કાશ્મીરી કેસર (ઝાફરાન) માત્ર ભારત માટે નહીં પરંતુ સમગ્ર વિશ્વ માટે સમૃદ્ધિનું પ્રતીક હતું. દૂનિયા ભરથી વેપારીઓ અને પ્રવાસીઓ આ સુગંધિત લાલ પાંખડીવાળા ફૂલ માટે કાશ્મીર આવતા હતા.
હાલના સમયની વાત કરીએ તો આ “ગોલ્ડન ફિલ્ડસ” ધીમે ધીમે ઇતિહાસ બની રહ્યા છે. શહેરીકરણ, આબોહવા પરિવર્તન, સરકારી ઉદાસીનતા અને ખેતીની અસુરક્ષા જેવી અનેક મુશ્કેલીઓના કારણે કેસરની ખેતી ઝડપી ગતિએ ઘટી રહી છે.
કાશ્મીરી કેસર નું મહત્વ
કેસરનો આગવો વારસો
કાશ્મીરમાં કેસરની ખેતીનો ઇતિહાસ લગભગ 2000 વર્ષ જુનો છે. એવો વિશ્વાસ છે કે ઈરાનથી આવેલા મુસાફરોએ આ ઝાફરાનના બીજ કાશ્મીરમાં લાવ્યા હતા. બાદમાં આ પાક અહીંના વાતાવરણ અને જમીન સાથે ખૂબ સુસંગત રહ્યો. પંપોર, બડગામ અને શ્રીનગર જેવા વિસ્તારો કેસર માટે જાણીતા બન્યા.
અર્થતંત્રમાં ફાળો
1990ના દાયકામાં, લગભગ 5,700 હેક્ટર જમીન પર કેસરની ખેતી થતી હતી, અને વાર્ષિક ઉત્પાદન લગભગ 15.9 મેટ્રિક ટન જેટલું હતું. દેશ-વિદેશમાં તેનું ઉંચું માંગ અને ઊંચો ભાવ હોવાને કારણે હજારો ખેડૂતો અને વચેટિયાઓ આ વ્યવસાય સાથે સંકળાયેલા હતા. કાશ્મીરના ખેડૂતો માટે આ પાક ધંધાનો મજબૂત આધાર હતો.
કાશ્મીરી કેસર શા માટે સંકટમાં?
ખેતીનું ઘટતું વિસ્તાર
આજે કેસરની ખેતી માત્ર 3,665 હેક્ટર વિસ્તારમાં સીમિત રહી ગઈ છે. શહેરોની વિસ્તરણક્ષમતા અને રહેણાંક યોજનાઓના કારણે ખેતી માટેની જમીન ગૂમ થઈ રહી છે. પંપોર, જે કાશ્મીરના કેસરનું મુખ્ય કેન્દ્ર માનવામાં આવે છે, ત્યાં પણ હાલ પરિસ્થિતિ ગંભીર બની ગઈ છે.
જમીન વેચાણ અને શહેરીકરણ
રાષ્ટ્રીય યોરીમાર્ગ-44 નજીક આવેલી જમીનોમાં રહેણાંક અને વેપારિક માળખાં ઉભાં થઈ રહ્યાં છે. પંપોરમાં ઘણા ખેડૂતોએ તેમની પેઢીઓ જૂની જમીન વેચી દીધી છે. નઝીર અહમદ નામના એક ખેડૂત જણાવે છે કે, “અમે જે જમીન પર દાદા-પરદાદાથી કેસર ઉગાડતા હતા, તે હવે ઈંટના ભઠ્ઠાને વેચાઈ રહી છે.”
કાશ્મીરી કેસર આબોહવા પરિવર્તન
કેસર માટે ખાસ હવામાન જરૂરી
કેસરનો પાક ખુબ જ સંવેદનશીલ હોય છે. ઓક્ટોબર અને નવેમ્બરમાં ચોક્કસ ભેજ અને તાપમાનની જરૂર પડે છે જેથી છોડ ફૂલે. જો હવામાન આ નિયમથી વિપરીત જાય તો ફૂલો નીકળી શકતા નથી, અને પાક નિષ્ફળ જાય છે.
અનિયમિત વરસાદ અને દુષ્કાળ
છેલ્લા 5-6 વર્ષમાં અનિયમિત વરસાદ અને ક્યારેક દુષ્કાળ જેવી પરિસ્થિતિઓએ કેસરના પાકને ખુબ જ નુકસાન પહોંચાડ્યું છે. ભારે વરસાદના કારણે જમીનમાં ભેજ વધુ થઈ જાય છે અને છોડ બળી જાય છે. બીજી તરફ, ઓછો વરસાદ હોય તો છોડ ફૂલાવા માટે પૂરતો પાણી મળતું નથી.
પ્રાણીઓથી પાકને નુકસાન
કેટલાક વિસ્તારોમાં પશુઓ, ખાસ કરીને શાહુડી (wild boars) અને સસલા જેવા જીવજંતુઓ, પાકને ખાઈ જાય છે. રાત્રિના સમયે આ પ્રાણીઓ ખેતરમાં ઘૂસી જતા હોય છે, જેના કારણે આખો પાક બરબાદ થઈ જાય છે.
કાશ્મીરી કેસર વીમા યોજના
પાક વીમાનો અભાવ
કેસર જેવા કિંમતી પાક માટે પણ સરકાર દ્વારા કોઈ વિશિષ્ટ પાક વીમા યોજના નથી. સફરજન કે ડાંગર માટે જે રીતે વીમા ઉપલબ્ધ છે, તેવી સુરક્ષા કેસર માટે ઉપલબ્ધ નથી. એક સિઝન બગડી જાય તો ખેડૂત માટે દેવું અને નાણાકીય સંકટ સર્જાય છે.
રાષ્ટ્રીય કેસર મિશન (NSM)
ઈ.સ. 2010માં સરકારે “રાષ્ટ્રીય કેસર મિશન” શરૂ કર્યું હતું. તેનું મુખ્ય ઉદ્દેશ હતું:
- સિંચાઈની સુવિધામાં સુધારણા
- ગુણવત્તાવાળી બીજ અને ખેતી સાધનો
- ખેડૂતોને તાલીમ અને ટેકનિકલ સહાય
પરંતુ અમલીકરણમાં ઘણાં ખામીઓ રહી. ઘણી જગ્યાએ ભ્રષ્ટાચાર, રાજકીય દખલઅંદાજી અને કામગીરીમાં ધીમાપણું જોખાઈ આવ્યું.
ઈ-ઓક્શન મંચ: IIKSTC
ઇન્ડિયા ઇન્ટરનેશનલ કાશ્મીર કેસર ટ્રેડિંગ સેન્ટર (IIKSTC) પંપોર ખાતે સ્થાપિત થયું, જેના માધ્યમથી ઈ-ઓક્શન દ્વારા ખેડૂતોને યોગ્ય ભાવ આપવાનો હેતુ હતો. પરંતુ જમીનધારી અને નાના ખેડૂતો માટે અહીં નોંધણી કરાવવી અને પદ્ધતિઓને અનુસવવી ખુબ જ કઠિન બની ગઈ છે. પરિણામે, આજે પણ વચેટિયાઓ બજાર પર હાવી છે.
કાશ્મીરી કેસર ખેડૂતોની ચિંતાઓ
વ્યવસ્થાપન અભાવ અસર
ખેડૂતો જણાવી રહ્યાં છે કે સરકાર તેમની સાથે માત્ર કાગળ પર સહાયની વાત કરે છે, પરંતુ વાસ્તવિક સ્થિતિમાં મદદ પહોંચી નથી. ઘણા ખેડૂતો પાક બગડવાથી દેવામાં ડૂબી ગયા છે અને હવે તેમની નવી પેઢી ખેતીના સ્થાને અન્ય વ્યવસાય તરફ આગળ વધી રહી છે.
યુવાન પેઢી ખેતીથી દૂર
આર્થિક અસુરક્ષા અને નીતિગત મુશ્કેલીઓના કારણે યુવાન ખેડૂતો હવે કેસરની ખેતી કરવી નથી ઈચ્છતા. તેઓ શહેરમાં નોકરી કે વેપાર તરફ વળી રહ્યાં છે. પરિણામે, કેસરના પારંપરિક કુશળતાવાળા ખેડૂત ખૂબ ઓછા રહી ગયા છે.
કાશ્મીરી કેસર ઉત્પાદન
1990ના દાયકામાં કાશ્મીરમાં કેસરનું વાર્ષિક ઉત્પાદન 15.9 મેટ્રિક ટન હતું. પરંતુ હાલ સ્થિતિ એવી છે કે આ આંકડો માત્ર 2.6 થી 3.4 મેટ્રિક ટન વચ્ચે રહી ગયો છે. આ ઘટાડો માત્ર આંકડામાં નહિ પણ ખેડૂતોની રોજગારી, આવક અને જીવનશૈલીમાં પણ જોવા મળે છે.
કાશ્મીરી કેસર ભવિષ્ય પગલાં
દ્રઢ નીતિ અને સપોર્ટ સિસ્ટમ
સરકારને જોઈએ કે કેસર માટે ખાસ વીમા યોજના અમલમાં લાવવી. સાથે સાથે ખેતી માટે લાંબાગાળાની નીતિ બનાવવી અને એના અમલ માટે સ્થાનિક સ્તરે નિરીક્ષણ અને કામગીરી સુનિશ્ચિત કરવી જોઈએ.
આધુનિક ખેતી ટેકનિક ઉપયોગ
કેસર માટે લાઇટ સિંચાઈ સિસ્ટમ (drip irrigation), ટેમ્પરેચર મોનીટરિંગ ટેક્નોલોજી, અને નવો જીજેનટિક પ્રકારનો બીજ લાવવામાં આવવો જોઈએ.
યુવાનોને ખેતી તરફ વાળવું
યુવા પેઢી માટે ખેતીને નફાકારક બનાવવી જરૂરી છે. સરકાર અથવા એજ્યુકેશન ઇન્સ્ટિટ્યૂટ દ્વારા કેસર ખેતી પર તાલીમ અને ફંડિંગ ઉપલબ્ધ કરાવવી જોઈએ.
કાશ્મીરી કેસર વારસાનું સંકટ
કેસર માત્ર એક પાક નથી. તે કાશ્મીરની ઓળખ, સાંસ્કૃતિક વારસો અને જીવનશૈલીનો ભાગ છે. જો તાત્કાલિક અને અસરકારક પગલાં લેવામાં નહીં આવે તો આપણા હાથે કેસરનો ગૌરવમય ઇતિહાસ ખોવાઈ શકે છે.
કાશ્મીરી કેસર ને બચાવવા સમય
કાશ્મીરનું કેસર ખેતર એક આગવો વારસો છે — જેની સુગંધમાં ઇતિહાસ, પરંપરા અને સમાજની અનુભૂતિ છે. આ ખેતરો આજે મદદ માટે ચીસ પોકારી રહ્યા છે. વળી, આ અવાજ સાંભળવાની અને યોગ્ય પગલાં લેવાની જવાબદારી આપણે સૌની છે. રાજ્ય સરકાર, કેન્દ્ર સરકાર, સંશોધન સંસ્થાઓ અને ખેડૂત સંગઠનોને સહયોગી બનવું પડશે.
કેવી રીતે કેસરનું ઘર કાશ્મીર ફરીથી તેની ઝળહળાટ પ્રાપ્ત કરી શકે, એ હવે આપણા નિર્ણયો અને કામગીરી પર નિર્ભર છે.
ગુજરાતી કૃષિ સમાચાર અને સરકારી કૃષિ સમાચાર ના લાંબા અનુભવ સાથે ખેતીવાડી ન્યુઝ માહિતી પુરી પાડે છે.