Integrated Pest Management: ખરીફ કઠોળ પાકોમાં રોગ-જીવાત વ્યવસ્થાપન માટે વાવણી પહેલાં ખેડૂતોએ આટલું જરૂર કરવું

ગુજરાતમાં વર્ષે વરસે ખરીફ ઋતુ શરૂ થતાં જ ખેડૂતો કૃષિ કાર્યમાં વ્યસ્ત થઈ જાય છે. વરસાદના આગમન સાથે રાજ્યના વિવિધ વિસ્તારમાં મગ, અડદ, મઠ અને ચોળા જેવા કઠોળ પાકનું વાવેતર શરૂ થાય છે. આ કઠોળ પાકોમાં ઊત્પાદન અને આવકમાં વધારો કરવો હોય તો રોગ-જીવાતના સંકલિત વ્યવસ્થાપન (IPM – Integrated Pest Management) પર ખાસ ધ્યાન આપવું જરૂરી બને છે. આ માટે રાજ્ય સરકાર અને ખેતી નિયામક કચેરી દ્વારા ખેડૂતોને સમયાંતરે માર્ગદર્શન આપવામાં આવે છે.

આ લેખમાં મગ, અડદ, મઠ અને ચોળા જેવા કઠોળ પાકોમાં રોગ-જીવાતથી સુરક્ષા મેળવવા માટે વાવણી પહેલાં અને વાવણી સમયે શું પગલાં લેવાં જોઈએ તેની વિગતવાર માહિતી આપવામાં આવી છે.

રોગ પ્રતિરોધક કઠોળની જાતો

ખેડૂતો માટે સૌથી પહેલું પગલું એ છે કે તેઓ પાકની એવી જાત પસંદ કરે કે જેમાં રોગો સામે કુદરતી પ્રતિરોધક શક્તિ હોય. નીચે આપેલી જાતો રાજ્યના કૃષિ યુનિવર્સિટીઓ દ્વારા ભલામણ થયેલી છે:

• મગ:
  • ગુજરાત આણંદ મગ-5
  • ગુજરાત આણંદ મગ-6
  • ગુજરાત આણંદ મગ-7
• અડદ:
  • ટી-9

આ જાતો વિવિધ પ્રકારના રોગો સામે સહનશક્તિ ધરાવે છે અને પાકના વધુ ઉત્પાદન માટે યોગ્ય છે.

રોગમુક્ત બીજનો ઉપયોગ

ખેડૂતોએ રોગમુક્ત છોડમાંથી એકઠાં કરાયેલા દાણાનો જ બીજ તરીકે ઉપયોગ કરવો જોઈએ. બીજ રોગોથી સાફ હશે તો જ વિકારમુક્ત પાકની શક્યતા વધી શકે છે. બીજની ચકાસણી કરીને માત્ર સારું અને દાણાદાર બીજ પસંદ કરો.

વાવેતર પહેલાં બીજની માવજત

વિષાણુંથી થતી પાન કરચલી (માય્ટવાળા રોગ) જેવા રોગો સામે નિયંત્રણ મેળવવા માટે બીજને વાવેતર પહેલાં ગરમ પાણીમાં ભીંજવવું ખૂબ અસરકારક છે:

• ઉપાય:
  • 55°C તાપમાન ધરાવતાં પાણીમાં બીજને ૩૦ મિનીટ સુધી મૂકવું
  • પછી બીજને સૂકવીને તરત વાવેતર કરવું

આથી ફૂગજન્ય અને જીવાણુજન્ય રોગોથી સંક્રમણ ઘટાડી શકાય છે.

ખેતીમાં પાક ફેરબદલીનું મહત્વ

કઠોળ પાકમાં મેક્રોફેમિના બ્લાઇટ (ફૂગજન્ય રોગ) અને અન્ય જમીનજન્ય રોગો સામે નિયંત્રણ મેળવવા માટે ખેતરમાં પાક ફેરબદલી અત્યંત જરૂરી છે. ધાન્ય કે અન્ય જાતના પાકોની વાવણી ફેરફારથી જમીનમાં જીવાણુના ભંડાર ઘટાડાય છે.

પ્રાકૃતિક ખેતી પદ્ધતિ અપનાવો

પ્રાકૃતિક ખેતી તરફ ખેડૂતોએ આગળ વધવું જોઈએ. બીજામૃત જેવી પદ્ધતિ બીજને રોગમુક્ત બનાવે છે.

• બીજામૃતની પદ્ધતિ:
  • બીજને બીજામૃત (દેશી ગાયના ગૌમૂત્ર, ગૌમય, ગુળ, બીજ તત્વો) સાથે સારવાર આપી
  • છાંયડામાં સૂકવીને વાવેતર કરવું

આ પદ્ધતિ જમીનને જૈવિક દ્રષ્ટિએ વધુ સક્રિય બનાવે છે.

ઓર્ગેનિક અને જૈવિક ખાતરોનો ઉપયોગ

મજબૂત પાકની વૃદ્ધિ માટે અને રોગ-જીવાત સામે સંરક્ષણ માટે જમીનના પોષણ પર ધ્યાન આપવું આવશ્યક છે. વાવેતર સમયે નીચે મુજબ જૈવિક તત્ત્વોનો સમાવેશ કરો:

• 100કિ.ગ્રા છાણિયું ખાતર/એકર
• 100કિ.ગ્રા ધન જીવામૃત/એકર

આ સંયોજન જમીનમાં માઇક્રોબાયોલોજિકલ પ્રવૃત્તિને ઊર્જાવાન બનાવે છે.

બીજની ફૂગનાશક દ્રવ્યોથી માવજત

જમીનમાં રહેલા ફૂગના સ્પોર્સોને નષ્ટ કરવા માટે બીજને નીચે આપેલા ફૂગનાશકોમાંથી કોઈ એકથી માવજત આપવી જોઈએ:

• થાયરમ: 2-3 ગ્રામ/કિ.ગ્રા બીજ
• કાર્બેન્ડેઝોમ: 2-3 ગ્રામ/કિ.ગ્રા
• મેન્કોઝેબ: 2-3 ગ્રામ/કિ.ગ્રા

ઉપર જણાવેલ મુજબ બીજ દોઠ પટ આપીને વાવણી કરવી. અવશ્ય ધ્યાન રાખવું કે બીજ માવજત પછી તાત્કાલિક વાવણી કરવી.

બીજની જીવાણુજન્ય રોગોથી માવજત

પાનના ટપકાના રોગ (લીફ સ્પોટ) જેવો જીવાણુજન્ય રોગ પાકને નષ્ટ કરી શકે છે. તેને રોકવા માટે:

• સ્ટ્રેપ્ટોસાયક્લીન દ્રાવણ (250 પી.પી.એમ.)
• બીજને 15 મિનીટ સુધી ભીંજવવું
• સૂકવીને વાવેતર કરવું

આ ઉપાય પાન પર થતા ટપકાવાળા જીવાણુ રોગોનું સંક્રમણ અટકાવે છે.

બીજની જંતુનાશકો દ્વારા માવજત

થ્રીપ્સ, સફેદમાખી, તડતડીયા અને મોલાની જંતુઓ ખરીફ કઠોળ પાકને ખૂબ નુકસાન પહોંચાડે છે. તેવા જીવાતથી બચવા માટે નીચેના રાસાયણિક વિકારોનું બીજ માવજત માટે ઉપયોગ કરવો:

• ઇમિડાક્લોપ્રિડ 70 WS – 7.5 ગ્રામ/કિ.ગ્રા
• ઇમિડાક્લોપ્રિડ 600 FS – 10 મિ.લી./કિ.ગ્રા
• થાયામેથોક્સમ 70 WS – 2.8 ગ્રામ/કિ.ગ્રા
• થાયામેથોક્સમ 35 FS – 10 મિ.લી./કિ.ગ્રા

આમાંથી કોઈ એકના ઉપયોગથી જીવાત નિવારણ શક્ય બને છે.

થડમાખી માટે જમીન સારવાર

જ્યાં થડમાખી (સ્ટેમ ફ્લાય) જીવાતનું ઉપદ્રવ વધુ હોય ત્યાં જમીનમાં જંતુનાશક માવજત આપવી જરૂરી છે:

• કાર્બોફ્યુરાન 3 CG – 30 કિ.ગ્રા/હેક્ટર પ્રમાણે જમીનમાં ઉંડે આપવું

આ રીતથી મૂળ વિસ્તારમાં થતી જીવાતે પાકને નુકસાન પહોંચાડવાનો દર ઘટાડે છે.

ખરીફ ઋતુના કઠોળ પાકોમાં વધુ ઉત્પાદન મેળવવા માટે સમયસર અને વૈજ્ઞાનિક પદ્ધતિથી રોગ-જીવાતનું સંકલિત નિયંત્રણ કરવું ખૂબ જ જરૂરી છે. વિજ્ઞાન આધારિત જાતોની પસંદગીથી લઈ ખેતી પદ્ધતિમાં જૈવિક પદ્ધતિઓનો સમાવેશ અને જરૂર પડે ત્યારે રાસાયણિક માવજતથી રોગો અને જીવાતોથી પાકને બચાવી શકાઈ છે. રાજ્ય સરકાર અને કૃષિ વિભાગ દ્વારા આપવામાં આવતી સૂચનાઓ મુજબ કાર્ય કરવાથી ખેડૂતો વધુ આરોગ્યદાયક પાક મેળવી સસ્તા ખર્ચે વધુ નફો મેળવી શકે છે.

સંદેશ: રોગ અને જીવાતના સમયસર નિયંત્રણ માટે ખેતી નિયામક કચેરી દ્વારા પ્રસિદ્ધ વિજ્ઞાનસહાયક લિટરેચર અને સ્થાનિક કૃષિ વિશેષજ્ઞોની સલાહ લેવી ક્યારેય ચૂકશો નહીં. તેથી, વૈજ્ઞાનિક દૃષ્ટિકોણ અપનાવીએ અને ખેતીમાં સફળતા મેળવીએ.