ભારતના ખેડૂતો માટે હવામાન એક મહત્વપૂર્ણ ભૂમિકા ભજવે છે. અનિયમિત વરસાદ, તોફાન, તાપમાનમાં ઉથલપાથલ કે દુષ્કાળ જેવી પરિસ્થિતિઓ સીધી ખેતી પર અસર કરે છે. આવી પરિસ્થિતિમાં ખેડૂતોને યોગ્ય સમય પર સાચી હવામાન માહિતી મળે તો તેઓ પાકનું સંચાલન સારી રીતે કરી શકે છે. ભારતીય હવામાન વિભાગ (IMD) એ આ જ હેતુ સાથે ગ્રામીણ કૃષિ મૌસમ સેવા (GKMS) નામની મહત્વપૂર્ણ પહેલ શરૂ કરી છે, જે વૈજ્ઞાનિક હવામાન આગાહી અને કૃષિ સલાહના સંમિશ્રણ દ્વારા ખેડૂતોને સહાય કરે છે.

ગ્રામીણ કૃષિ મૌસમ સેવા (GKMS)

ગ્રામીણ કૃષિ મૌસમ સેવા (GKMS) એ પૃથ્વી વિજ્ઞાન મંત્રાલયના માર્ગદર્શન હેઠળ IMD દ્વારા શરૂ કરવામાં આવેલી સેવા છે. આ સેવા ભારતના ખેડૂતોને હવામાન આધારિત કૃષિ સલાહ આપીને ખેતીમાં અદ્વિતીય સહાય કરે છે. GKMS (ગ્રામીણ કૃષિ મૌસમ સેવા) એકમો હાલમાં 130 કૃષિ હવામાનશાસ્ત્રીય ક્ષેત્ર એકમો (AMFUs) દ્વારા કાર્યરત છે.

આ એકમો IMD ઉપરાંત ભારતીય કૃષિ સંશોધન પરિષદ (ICAR), રાજ્ય કૃષિ યુનિવર્સિટીઓ (SAUs), ભારતીય ટેક્નોલોજી સંસ્થાઓ (IITs) વગેરેના સહયોગથી કાર્ય કરે છે. દરેક એકમ તેના વિસ્તારમાં આવેલા ખેડૂતો માટે ખાસ સ્થાનિક હવામાન અને જમીનના આધારે કૃષિ સલાહ તૈયાર કરે છે.

આ સેવાઓ અંતર્ગત ખેડૂતોને અઠવાડિક આગાહી, વરસાદ, પવનની દિશા, તાપમાન, ભેજ વગેરે જેવી માહિતી પ્રાપ્ત થાય છે. સાથે સાથે, તેમને સલાહ પણ આપવામાં આવે છે કે ક્યારે વાવણી કરવી, કેટલું પાણી આપવું, ક્યારે દવા છાંટવી અને પાક ક્યારે કાપવો.

ટેક્નોલોજી આધારિત હવામાન આગાહી

IMD હવે માત્ર પરંપરાગત હવામાન શાસ્ત્રથી આગળ વધી ગયું છે. તે હવે નવી ટેક્નોલોજીનો ઉપયોગ કરીને હવામાનની વધુ ચોકસાઈથી આગાહી કરી શકે છે. મુખ્ય ટેક્નિક્સમાં સમાવેશ થાય છે:

• હાઇ-ટેક ન્યુમેરિકલ મોડેલ્સ: તે વિશ્લેષણાત્મક ગણિતના મોડલ છે જે વિવિધ પરિબળો (તાપમાન, પવન, ભેજ) ના આધારે હવામાન આગાહી આપે છે.
• મલ્ટી-મોડેલ એન્સેમ્બલ ટેકનિક્સ (MME): આ એક પદ્ધતિ છે જેમાં અનેક મોડેલોનો સરેરાશ લેનાર સિસ્ટમ વધુ ચોકસાઈથી આગાહી કરે છે.
• આર્ટિફિશિયલ ઇન્ટેલિજન્સ (AI) અને મશીન લર્નિંગ (ML): આ ટેકનોલોજી દ્વારા મોટો હવામાન ડેટા વિશ્લેષિત કરીને લાંબા ગાળાની અને ચોક્કસ આગાહીઓ શકય બને છે.
• સેટેલાઇટ અને રિમોટ સેન્સિંગ ડેટા: જમીન અને વાતાવરણના વાસ્તવિક સમયમાં થઈ રહેલા ફેરફારોનું નિરીક્ષણ આ ટેકનિકથી શક્ય બને છે.

આ ટેક્નિક્સ તોફાન, ભારે વરસાદ, તાપમાનના અસામાન્ય ફેરફાર જેવી ગંભીર ઘટનાઓની અગાઉથી આગાહી કરીને લોકોને તૈયાર થવામાં મદદ કરે છે.

IMD હવામાન માહિતીનો પ્રસાર

હવામાન માહિતી સમયસર મળે એ અત્યંત મહત્વનું છે. તેથી IMD અને પૃથ્વી વિજ્ઞાન મંત્રાલયે હવામાનની માહિતી પહોંચાડવા માટે આધુનિક માધ્યમોને અપનાવ્યા છે:

• કોમન એલર્ટ પ્રોટોકોલ (CAP): standardized warning dissemination system.
• મોબાઇલ એપ્લિકેશન્સ જેમ કે Meghdoot, Mausam અને Damini.
• IMDની વેબસાઇટ અને API સેવાઓ: ડેવલોપર્સ અને સંસ્થાઓ માટે રિયલ-ટાઈમ ડેટા એક્સેસ.
• સોશિયલ મીડિયા પ્લેટફોર્મ (જેમ કે ટ્વિટર, ફેસબુક): જ્યા ચેતવણીઓ અને માહિતી લોકો સુધી તરત પહોંચે છે.

આમ, માત્ર ખેડૂતો જ નહીં પરંતુ સામાન્ય નાગરિકો પણ ભવિષ્યની હવામાન સ્થિતિ માટે તૈયારી કરી શકે છે.

કૃષિ અને હવામાનનું સંયોજન

GKMS (ગ્રામીણ કૃષિ મૌસમ સેવા) દ્વારા આપવામાં આવતી હવામાન-આધારિત કૃષિ સલાહ સેવાઓ ખેડૂતો માટે વાસ્તવમાં એક વરદાન સાબિત થઈ રહી છે. આ સેવાઓ ખેડૂતોને નીચે મુજબની બાબતોમાં માર્ગદર્શન આપે છે:

• ક્યારે વાવણી કરવી.
• ક્યારે ખાતર અથવા પેસ્ટિસાઇડ્સ આપવાં.
• વરસાદ પહેલાં કઈ કામગીરી રોકવી.
• પાક ક્યારે કાપવો કે ભેળવી દેવો.
• દુષ્કાળ કે તોફાનની શક્યતાઓની જાણકારી મેળવી આગળની યોજના બનાવવી.

મોટાભાગના ખેડૂતોએ GKMSના સૂચનોને અનુસરીને વધુ ઉત્પાદન અને ઓછા નુકસાનનો અનુભવ કર્યો છે.

IMD હવામાન શાસ્ત્રમાં ક્રાંતિ

IMD અને IITM (Indian Institute of Tropical Meteorology), પુણે, સંયુક્ત રીતે નવી ટેક્નોલોજી વિકસાવવા માટે કાર્યરત છે. ખાસ કરીને AI અને Deep Learning આધારિત વર્ચ્યુઅલ સેન્ટર પુણેથી કાર્યરત છે. અહીં:

• વિશાળ હવામાન ડેટા વિખ્યાત વૈજ્ઞાનિક પદ્ધતિથી વિશ્લેષિત થાય છે.
• મશીન લર્નિંગ દ્વારા આગાહી મોડલ વધુ અસરકારક બને છે.
• કૃષિ, વસ્તી સમૃદ્ધિ, આપત્તિ વ્યવસ્થાપન, શહેરી આયોજન જેવી નીતિ ઘડણીઓ માટે પણ હવામાન ડેટાનું યોગ્ય ઉપયોગ થાય છે.

આ ઉપરાંત IMDમાં એક વિશિષ્ટ કાર્યકારી જૂથ પણ કાર્યરત છે જે AI અને MLનો વધુ વ્યાપક ઉપયોગ કરવા માટે સતત અભ્યાસ કરે છે.

સરકારની ભવિષ્ય દૃષ્ટિ

કેન્દ્રીય રાજ્ય મંત્રી ડૉ. જિતેન્દ્ર સિંહ દ્વારા તાજેતરમાં રાજ્યસભામાં આપવામાં આવેલી માહિતી પ્રમાણે, પૃથ્વી વિજ્ઞાન મંત્રાલય હવામાન સંલગ્ન સાધનો અને મોડેલ્સનું સતત અપગ્રેડેશન કરે છે. તેમની દૃષ્ટિ છે:

• હવામાન માહિતી તે તમામ વ્યક્તિઓ સુધી પહોંચે જેમને તેની સૌથી વધુ જરૂર હોય.
• દરેક ખેડૂતને સ્થાનિક સ્તરે સુચિત અને સમયસર માહિતી મળે.
• નવી ટેક્નોલોજી દ્વારા આગાહી વધુ ચોકસાઈભર્યું બને.

મંત્રાલયનું માનવું છે કે, AI અને MLના ઉપયોગ દ્વારા હવામાન વિજ્ઞાન અને આગાહીમાં ક્રાંતિ સંભવ છે, જે દેશના કૃષિ ક્ષેત્ર માટે ઘણું ફાયદાકારક સાબિત થશે.

હવામાન માહિતીથી મજબૂત ખેડૂત

ભારતની કૃષિ અર્થવ્યવસ્થામાં હવામાન મહત્વપૂર્ણ ભૂમિકા ભજવે છે. GKMS (ગ્રામીણ કૃષિ મૌસમ સેવા) જેવી યોજનાઓ અને IMD દ્વારા અપનાવવામાં આવતી આધુનિક ટેક્નોલોજી કૃષિ ક્ષેત્રને હવામાન સ્માર્ટ અને આબોહવા સ્થિતિસ્થાપક બનાવી રહી છે. ભારત હવે ટેક્નોલોજીથી સજ્જ હવામાન આગાહી, યોગ્ય કૃષિ સલાહ અને વૈજ્ઞાનિક આધારથી એક નવી કૃષિ ક્રાંતિ તરફ આગળ વધી રહ્યું છે.

આ વ્યવસ્થાનો લાભ દરેક ખેડૂત સુધી પહોંચે એ માટે લોકોમાં જાગૃતતા અને ટેકનોલોજી સુધીની પહોંચ વધારવી પણ તાત્કાલિક જરૂરિયાત છે.