ખેડૂતો માટે માઠા સમાચાર: ભારતમાં ચીનના કડક વલણના કારણે DAPના ભાવમાં ઉથલપાથલ: ખાતરોના આયાત ઘટતા ભાવમાં તેજી, સરકારની સબસિડી પર દબાણ

ભારતમાં હાલના સમયમાં ખાતરોના બજારમાં ભારે ઉથલપાથલ જોવા મળી રહી છે. ચીન દ્વારા ખાતરોની નિકાસ પર લાદવામાં આવેલા કડક નિયંત્રણોને કારણે માત્ર પાણીમાં દ્રાવ્ય ખાતરો (વોટર સોલ્યુબલ ફર્ટિલાઇઝર)ના પુરવઠા પર અસર થઈ નથી, પરંતુ તેના પરિણામે ભારત જેવા કૃષિ આધારિત દેશમાં વ્યાપક ઉપયોગમાં લેવાતા ડાય-એમોનિયમ ફોસ્ફેટ DAPના ભાવમાં પણ નોંધપાત્ર વધારો થયો છે.

જાણીતી રીતે, ભારતના ખેડૂતો માટે યુરિયા બાદ DAP સૌથી વધુ વપરાતું ખાતર છે. તેની માંગ ઊંચી હોવાને કારણે દેશમાં મોટા પાયે આયાત કરવી પડે છે. પરંતુ છેલ્લા કેટલાક મહિનાઓથી DAPના આંતરરાષ્ટ્રીય ભાવમાં તેજી જોવા મળી રહી છે અને જૂન મહિનામાં તેની કિંમત પ્રતિ ટન $800 સુધી પહોંચી હતી, જે છેલ્લા ઘણા મહિનાઓમાં નોંધાયેલા ભાવોની સામે ઘણો વધુ છે.

DAPના ભાવ વધારાથી સબસિડીમાં અસર

DAPની કિંમતોમાં થયેલા ભાવ વધારો ભારતમાં સરકારે પૂરી પાડતી ખાતર સબસિડીની ગણતરીને પણ ખોરવી શકે છે. DAPના છૂટક બજાર ભાવમાં સરકારે આપવામાં આવતી સબસિડીનો મોટો હિસ્સો હોય છે. જો આંતરરાષ્ટ્રીય બજારમાં ભાવ વધે છે, તો ભારત સરકારને વધુ સબસિડી આપવા મજબૂર થવું પડે છે, નહિતર ખેડૂતો માટે ખાતરના ભાવને નિયંત્રિત રાખવો મુશ્કેલ બની જાય છે.

ઉદ્યોગ સૂત્રોના મતે, ચાલુ નાણાકીય વર્ષ 2024-25 દરમિયાન ભારતે લગભગ 46 લાખ ટન DAPની આયાત કરી હતી, જેમાં ચીનનો હિસ્સો માત્ર 8.5 લાખ ટન એટલે કે 18.4 ટકા રહ્યો હતો. જો પાછલા નાણાકીય વર્ષ 2023-24 સાથે સરખામણી કરીએ, તો તે વર્ષે ભારતે કુલ 56 લાખ ટન DAP આયાત કર્યું હતું, જેમાંથી લગભગ 22 લાખ ટન એટલે કે 39.2 ટકા ચીનમાંથી આયાત થયું હતું.

આંકડાઓ પરથી સ્પષ્ટ થાય છે કે માત્ર બે વર્ષમાં ચીનમાંથી DAPની આયાતમાં આશરે 61.3 ટકા ઘટાડો નોંધાયો છે, જે ભારત માટે ગંભીર ચિંતાનો વિષય બની રહ્યો છે. ચીન વિશ્વમાં DAPનો મુખ્ય ઉત્પાદક છે અને જ્યારે તે દેશ તેના નિકાસ પર નિયંત્રણ રાખે છે ત્યારે તેના પરિણામે વૈશ્વિક બજારમાં સપ્લાય ઓછો થાય છે અને ભાવમાં તેજી આવે છે.

કાચા માલની આયાત પર અસર

DAPના ઉત્પાદન માટે જરૂરી એવા ફોસ્ફરસ અને એમોનિયા જેવા કાચા માલની આયાત પણ ભારતને કરવી પડે છે. વેપાર જગતના સૂત્રોના જણાવ્યા અનુસાર, જ્યારે આંતરરાષ્ટ્રીય બજારમાં ફોસ્ફરસની કિંમતમાં $10 પ્રતિ ટનનો વધારો થાય છે, ત્યારે તૈયાર DAPના ભાવમાં લગભગ $5 પ્રતિ ટનનો વધારો થાય છે. આમ, કાચા માલના ભાવમાં થયો ઉછાળો સીધો ભારત પર અસર કરે છે.

તે જ રીતે, જો એમોનિયાના ભાવમાં $30 પ્રતિ ટનનો વધારો થાય છે, તો DAPના ભાવમાં $12 પ્રતિ ટન જેટલો વધારો થાય છે. પરિણામે, ભારતે ચીનની કમીને ધ્યાનમાં રાખીને પશ્ચિમ એશિયાના દેશો તરફ આયાત માટે વળવું પડ્યું છે.

આયાતના રસ્તા પણ જોખમી

DAPની જરૂરિયાત પૂરી કરવા માટે ભારતે સાઉદી અરેબિયા જેવી પશ્ચિમ એશિયાની કંપનીઓ તરફ વળવાનું શરૂ કર્યું છે. પરંતુ હાલના સમયમાં મધ્ય પૂર્વમાં વધી રહેલા રાજકીય તણાવ અને યુદ્ધના સંજોગો પણ ભારત માટે નવી મુશ્કેલીઓ ઊભી કરી રહ્યા છે.

ઇરાન અને ઇઝરાયલ વચ્ચે તાજેતરમાં થયેલા યુદ્ધ અને હોર્મુઝ સ્ટ્રેટને લગતી ધમકીઓએ ભારતીય વેપારીઓમાં ચિંતાનું માહોલ ઊભું કરી દીધું છે. હોર્મુઝ સ્ટ્રેટ તે મહત્વપૂર્ણ દરિયાઈ માર્ગ છે, જ્યાંથી વિશ્વના મોટાભાગના પેટ્રોલિયમ અને ખાતરના જથ્થા પસાર થાય છે. જો આ માર્ગ અંકુશમાં આવે અથવા તે બંધ થાય, તો તેનું સીધું અસર DAP સહિતના ખાતરોના ભાવ પર પડી શકે છે.

તેમજ, જાન્યુઆરી 2025માં DAPની આયાત કિંમત $633 પ્રતિ ટન હતી, જે જૂન મહિનામાં વધીને $780 પ્રતિ ટન થઈ ગઈ છે. આવી સ્થિતીમાં ખેડૂતો માટે ઉપલબ્ધ DAPના છૂટક ભાવ વધી શકે છે અને સરકાર માટે પણ બજેટary દબાણ વધી શકે છે.

ભારતના કૃષિ માટે આગળનો રસ્તો

ભારત કૃષિ આધારિત દેશ છે અને દેશના ખેડૂતો માટે સસ્તા અને પૂરતા ખાતર ઉપલબ્ધ રહે તે જરૂરી છે. હાલમાં દેશમાં વાર્ષિક 100 થી 110 લાખ ટન DAPની જરૂરિયાત છે, જેમાંથી લગભગ 50 થી 60 લાખ ટન જેટલું DAP વિદેશી બજારમાંથી આયાત કરવામાં આવે છે.

DAPના ભાવમાં ઘટાડો લાવવા માટે અને વિદેશી નિકાસ પર આધાર ઓછી કરવા માટે ભારતમાં સ્થાનિક ઉત્પાદન વધારવાની તાતી જરૂર છે. પરંતુ તેના માટે જરૂરી કાચા માલ અને ટેકનોલોજીનો પ્રબંધ કરવો પણ પડકારરૂપ છે.

ઉદ્યોગના સૂત્રોના જણાવ્યા અનુસાર, છેલ્લા કેટલાક મહિનાઓથી પાણીમાં દ્રાવ્ય ખાતરોની અછત ચાલી રહી છે, જેના કારણે ખેડૂતો પર ઊંડી અસર થઈ રહી છે. હવે DAP સહિતના અન્ય ખાતરોની કિંમતોમાં તેજી થતા સમસ્યા વધુ ગંભીર બની રહી છે.

DAPના ભાવમાં વધારો થવાથી ફક્ત ખેડૂતોના ખર્ચમાં વધારો થતો નથી, પણ સમગ્ર કૃષિ અર્થતંત્ર પર પણ તેનો નકારાત્મક પ્રભાવ પડે છે.

ચીનના કડક નિકાસ નિયંત્રણો, પશ્ચિમ એશિયામાં રાજકીય અસ્થિરતા અને કાચા માલના વધતા ખર્ચને પગલે ભારતને સ્થિર ખાતર નીતિ બનાવવી જરૂરી છે. સ્થાનિક ઉત્પાદનને પ્રોત્સાહન, વૈવિધ્યસભર આયાત સ્ત્રોતોની શોધ અને વૈશ્વિક સ્તરે વ્યૂહાત્મક ભાગીદારી ભારત માટે આર્થિક દૃષ્ટિએ ખૂબ અગત્યની બનશે.

DAPની કિંમત સ્થિર રાખવા અને ખેડૂતોને રાહત આપવાની દિશામાં સરકાર અને ઉદ્યોગ ક્ષેત્રે તાત્કાલિક અને લાંબા ગાળાના પગલાં લેવામાં આવશે તો જ હાલની સંકટમય પરિસ્થિતિથી બહાર આવી શકાય.